Rzeźba jest prawdopodobnie najstarszą ze sztuk plastycznych, a to ze względu na jej beziluzyjny, konkretny, przestrzenny i zmysłowy charakter. W przeciwieństwie do większości dzieł malarskich (do czasów abstrakcjonizmu) rzeźba niczego nie udaje, nie odsyła do innej rzeczywistości, której jest ilustracją lub aluzją. Rzeźba po prostu jest - w całej swojej prostocie i uchwytności. Zapewne dlatego pierwszy twórczy impuls skłonił człowieka prehistorycznego do wykonania jeszcze nieporadnej, ale już wyjątkowej w swej świętości rzeźby.
Tajemnicą pozostanie, dlaczego najwcześniejsze dzieła sztuki (rzeźby i malarstwa) pochodzą z Europy środkowej, a nie z tzw. "żyznego półksiężyca" uważanego za kolebkę cywilizacji. Wprawdzie pierwsze obiekty uważane przez historyków za rzeźby znaleziono w Maroku i na Wzgórzach Golan i datuje się je na średni paleolit (od ok. 300.000 pne), ale przedmioty, które niewątpliwie miały funkcję kultową i wymagały od wykonawcy talentu artystycznego powstały na terenach rozciągających się od dzisiejszej Francji do Ukrainy w okresie tzw. górnego paleolitu (40.000 - 14.000 pne).

Dlaczego sztuka rzeźby i malarstwa (jaskiniowego) narodziła się w Europie, potem zanikła na sto wieków i odżyła w zupełnie innej formie w kulturach oddalonych o kilka tysięcy kilometrów - tego nie dowiemy się chyba nigdy.
Formą typową dla sztuki epoki kamiennej jest postać kobiety - symbol płodności. Figurki nazywane "Venus" wykonywano z miękkiego kamienia lub kości słoniowej, a najbardziej znane przykłady pochodzą z terenu Austrii, Niemiec, Moraw i Ukrainy.
Znaleziona w hetyckim grodzie Çatal Höyük siedząca postać Bogini Matki z ok. 7400-7300 pne jest jednym z najmłodszych przykładów kultowej rzeźby prehistorycznej i należy już do sztuki tworzonej w sprawnie zorganizowanej i zhierarchizowanej społeczności.

Venus z Tan-Tan Maroko, 400 000 pne	Venus z Berekhat Ram Wzgórza Golan, 230 000 pne

Venus z Hohle Fels Schelklingen, Niemcy, 40 000 pne

Venus z Dolnych Vestonic Morawy, 29 000 pne	Venus z Laugerie Basse Francja	Venus z Savignano 25 000 pne

Venus z Tursac 22 000 pne	Venus z Willendorf 22 000 pne

Venus z Lespugue 20 000 pne

Venus z Laussel 19 000 pne	Venus z Gagarino Ukraina

Bogini Matka z Çatalhöyük, 7400-7300 pne
Muzeum Cywilizacji Anatolijskich w Ankarze

W VI tysiącleciu pne na terenie Mezopotamii (dzisiejszy Irak) powstały pierwsze cywilizacje stanowiące początek imperiów Sumerów i Akkadyjczyków. Rzeźba na tych terenach wykonywana była z bazaltu, piaskowca i alabastru, a do niewielkich obiektów, a także do ozdabiania większych rzeźb wykorzystywano również miedź, złoto, srebro, lapis lazuli (lazuryt), fragmenty muszli oraz różnorodne kamienie szlachetne. Z gliny wykonywano ceramikę i figurki terrakotowe.

Cechy charakterystyczne rzeźb sumeryjskich to wielkie, wytrzeszczone oczy i długie brody postaci mężczyzn.
Figurki wotywne pochodzą z Uruk z okresu ok. 3100-2700 pne, a wiele obiektów znaleziono na cmentarzysku w symeryjskim Ur (2650 pne).

Stela Narâm-Sîna, króla Akkadu, celebrującego zwycięstwo nad ludem Lullubi z Zagros, 2190 - 2154 pne

Wotywny relief króla Lagash - Ur-Nanshe, 2550–2500 pne, Telloh

Modlący się, alabaster, 2400 pne, Telloh

Siedzący Gudea, książę Lagash, 2120 pne (okre neosumeryjski, Telloh

Dwóch modlących się, ze swiątyni w Eshnunna (obecnie Tell Asmar),. 2700 pne, gips, muszle, wapień, Iraq Museum, Baghdad

Początkiem historii Babilonii były rządu Hammurabiego (1750 pne), twórcy słynnego kodeksu. Rzeźba przedstawiająca tego władcę ma jeszcze wiele cech sztuki sumeryjskiej. Z tego okresu pochodzą figurki przedstawiające boginię Ishtar, którą nazywano matką bogów, światłem świata, rzeką życia itp. Większość zachowanych obiektów to płaskorzeźby zdobiące pałace kolejnych władców państwa asyryjskiego, mające wiele cech wspólnych z późniejszą sztuką Persji.

Perscy żołnierze, pałac w Persepolis,

Dobrze zachowany relief z czasów Achemenidów w Persepolis

Symboliczna płaskorzeźba Zaratusrtian przedstawiająca walczącego byka (Ziemia) z lwem (Słońce)

Lamassus, Brama Narodów w Persepolis

Gryfon z pałacu w Perspeolis

Pałac Dariusza I w Persepolis

Głowa byka strzegącego wejścia do Sali Stu Kolumn w Persepolis

Mimo iż wykonywano również wyrafinowane małe formy rzeźbiarskie, rzeźba starożytnego Egiptu to przede wszystkim monumentalne formy świątynne (jak w świątyni Ramzesa II w Abu Simbel) oraz poddane regułom kanonu przedstawienia postaci bóstw, faraonów, Kaplanów, urzędników i członków ich rodzin.
Z wyjątkiem krótkiego okresu panowania faraona Echnatona i Królowej Nefretete, gdy pojawiły się elementy realizmu, rzeźba egipska ma bardzo schematyczną formę i związana była przede wszystkim z przygotowaniem zmarłego do życia wiecznego. Ustawiano ją przy wejściach do grobowców i w ich wnętrzach, miała reprezentować zmarłego i zapewnić mu nieśmiertelność. Dlatego rzeźbiarzy nie obchodziły cechy indywidualne portretowanej osoby, ale pewien ideał opisujący ją i jej status.
Rzeźby przedstawiały postaci w sztywnych pozach - stojące, siedzące lub klęczące, postaci siedzące miały ręce ułożone na kolanach, wielkość posągów wynikała z hierarchicznych relacji a nie fizycznych cech – faraon był zawsze wyższy niż osoby mu poddane. Unikano rozbijania bryły przez zbyt wyraźne formowanie rąk i nóg - stanowiły one część monolitu.
Wszystkie rzeźby były polichromowane, nawet jeśli wykonano je z drogocennych materiałów. Kolory mały swoją symbolikę. Kobiety oraz urzędników w średnim wieku malowano kolorem jasno-żółtym, mężczyzn w sile wieku kolorem brązowo-czerwonym. Czerwień oznaczała witalność, kolor niebieski atrybut boskości, czerń żyzność Nilu, z którego narodził się Egipt. Oczy postaci wykonywano z kryształów i kamieni szlachetnych.
Ze względu na umowność obrazowania ważną rolę odgrywał strój, a przede wszystkim atrybuty, po których rozpoznawano status osoby lub rodzaj bóstwa.

Krótkotrwałą, ale radykalną rewolucję w sztuce jak i w całej organizacji państwa egipskiego przeprowadził faraon Amenhotep IV (ok. 1350 r. pne – 18 dynastia), który pozbawił władzy kapłanów, odebrał świątyniom ogromne posiadłości ziemskie, wprowadził religię monoteistyczną i zreformował (przez swego nadwornego rzeźbiarza Tutmosisa) kanon sztuki rzeźbiarskiej. Amenhotep IV po przeprowadzeniu reform, które uważał za początek nowej ery w dziejach Egiptu zmienił imię na Echnaton.
Nowy styl cechuje wydłużenie postaci i członków, długie szyje, pociągłe twarze i zadziwiająca „bezpłciowość” postaci. Nie unikano brzydoty, zerwano z bezruchem i brakiem perspektywy. Te cechy sztuki wiąże się z chorobą faraona, której ilustracją może być studium twarzy Echnatona wykonane przez Tutmosisa, wstrząsające realistycznym przedstawieniem cierpienia niezwykłego w całej sztuce Egiptu.
Realistyczny styl w egipskiej rzeźbie utrzymał się jeszcze za panowania faraona Tutenchamona, ale po zniszczeniu stolicy, którą Echnaton przeniósł do Tel-el-Amarna przywrócono obowiązywanie tradycyjnego kanonu.
Specjalnym rodzajem rzeźby egipskiej są tzw. uszebti. Były to wykonywane najczęściej z polichromowanej terrakoty figurki pozostawiane w znacznych ilościach w grobowcach znaczących osób, przedstawiające służbę gotową do wykonywania „w zaświatach” różnych prac na rzecz zmarłego. Uszebti pojawiły się w Średnim Państwie, a od 18 dynastii bardzo się upowszechniły. Zdarzały się przypadki umieszczania do tysiąca figurek w jednym grobowcu.

RZEŹBA EGEJSKA

Sztuka egejska miała trzy centra: Cyklady - kompleks wysp na Morzy Egejskim, Mykeny - gród kontynentalny i Kretę, której sztukę określa się jako minojską (od imienia legendarnego króla Minosa).

Epoka brązu nastała na Krecie ok. 2700 r. pne. i ten okres nazywa się okresem przedpałacowym. Około 1900 r. pne rozpoczął się tzw. okres starych pałaców, który zakończyło zniszczenie wielu budowli w wyniku trzęsienia ziemi ok. 1700 r. pne. Kolejnym kataklizmem niszczącym odbudowywaną kulturę był wybuch wulkanu na Therze (Santorini) ok. 1600 r. pne. Po tej dacie, w tzw. okresie nowych pałaców zbudowano znany z wykopalisk pałac w Knossos, którego świetność zakończyło zdobycie Krety przez Mykeńczyków ok 1400 r. pne.
Oprócz najsłynniejszego Knossos na Krecie istniało szereg innych centrów sztuki, jak m.in. Fajstos, Zakros, Malia, Agia Triada.

Kreteńczycy mimo mrocznej mitologii stworzyli wspaniałą, barwną i lekką sztukę, której charakter w znacznej mierze określał nietypowy jak na owe czasy ustrój społeczny - jego cechą były nieobwarowane pałace mieszczące się wśród zabudowy miast. Zapewne również z tego powodu w kulturze minojskiej nie powstała rzeźba monumentalna. Tworzono natomiast starannie opracowane precjoza, wyrafinowaną biżuterię i ozdoby. Przykładem kameralnej rzeźby kultowej jest "Bogini z wężami", oraz ryton w kształcie głowy byka, wykonana z dużym realizmem rzeźba o złoconych rogach i kryształowych oczach.

Z powodu braku materiałów źródłowych trudno ustalić, dlaczego rozwijające się od niemal dwóch tysięcy lat kultury basenu Morza Egejskiego upadły ok. 1200 r. pne. Nie wiadomo, czy przyczyną był hipotetyczny najazd tzw. ludów morskich, który spustoszyć miał nie tylko ten obszar, ale wszystkie centra basenu Morza Śródziemnego, czy też upadek nastąpił w wyniku wewnętrznego kryzysu i konfliktów wywołanych zmianami cywilizacyjnymi.
Faktem jest, że w ówczesnej Europie i na Bliskim Wschodzie na kilka stuleci zapanował regres, którego ani przyczyn ani przebiegu nie znamy.
Tym bardziej tajemnicze jest to, że po około dwustuletnim kryzysie pojawiły się pierwsze oznaki ożywienia nie w Grecji, ale na północy dzisiejszych Włoch (kultura Villanova i Etruskowie), a po kolejnych dwustu latach w Attyce zaczęła się wykluwać archaiczna kultura grecka stanowiąca w dziejach początek zupełnie nowej epoki. Okres wieków ciemnych stanowi więc cezurę oddzielającą prehistorię i wczesną starożytność (w naszej witrynie nazywamy ją okresem pierwszych cywilizacji) od tego, co w kulturze jest istotą antyku.